تعریف چارچوب نظری

چار چوب نظری از مراحل تعیین کننده روش تحقیق است که بر مبنای نظریات خاص موجود در هر رشته ای باید به اثبات قواعد منطقی و همبستگی بین پدیده های مورد مطالعه در آن تحقیق پرداخت .

طرح مسئله

چارچوب نظری در تحقیق ، نوعی مبانی نظری هدایت کننده برای دستیابی به علل وقوع یک پدیده اجتماعی است ؛ که می توان واقعیت یا بخشی از واقعیت را در مورد آن پدیده کشف کرد و به پدیده مورد تحقیق بپردازد . در چارچوب نظری تحقیق از طریق روش های شناختی به درک جزئیات عناصر نظری می پردازیم ؛ و آنها را به صورت کمی و کیفی با توجه به ابزار فنون خاص روشی بر روی پدیده ، مشاهده و آزمایش و استدلال می کنیم ؛ این استدلال منطقی بین پدیده های مورد تحقیق همراه با قواعد منطقی به کشف و درک تبیین واقعیت نائل می گردد .

چارچوب نظری در روش تحقیق با توجه به پرسش آغازین و منابع گردآوری شده و مصاحبه های تخصصی که با صاحبنظران قبل از انجام تحقیق صورت گرفته تعیین می شود . همبستگی عناصر تحقیق با قوانین کلی چارچوب نظری در این شناخت بسیار اهمیت دارد ، زیرا به اثبات و یا عدم اثبات فرضیات و مفروضات تحقیق پرداخته و از طریق استمرار این همبستگی در شرایط زمانی و مکانی می توان به اهمیت نظریه و کاربرد آن در تحقیق پی برد .

بر این اساس ، نظریه در واقع به معنای اندیشیدن و تحقیق است که باید از طریق تفکر و تخیل رابطه بین پدیده های تحقیق را بررسی کند . محققان از طریق نظریه انتخاب شده در تحقیق در پی پاسخ به دو سوال می باشند . ابتدا اینکه در واقعیت بر پدیده مورد مطالعه چه می گذرد که باید به نوعی به تحقیق توصیفی روی آورد و اینکه چرا پدیده در واقعیت به گونه ای خاص است که باید به تحقیق تبیینی در مورد پدیده پرداخت .

در بررسی تعامل نظریه و چارچوب نظری با روش تحقیق ، باید اشاره به مشاهده و تبیین کنیم ؛ که از دو طریق مختلف واقعیت را اثبات می کند . در بحث مشاهده اشاره به استدلال استقرائی باید کرد ، که از طریق نظریه پردازی در سطح تجربی را باید مطالعه کرد . در این سطح از طریق یک رشته مشاهدات باید پدیده را ابتدا توصیف و تشریح کرد ؛ و در انتها به ساختن نظریه پرداخت . در بررسی تبیین اشاره به استدلال قیاسی می کنیم ، ابتدا خود را با نظریه آغاز کرده و با استفاده از مفروضات ، به پیش بینی و استدلال منطقی (رابطه علت و معلولی) پدیده ها و نظریه آزمایی پرداخته ایم .

کاربرد نظریه

دانشجویان ، محققان و اغلب کسانی که با نظریه سرو کار دارند درباره فایده و کاربرد آن در تحقیقات ، پرسشهایی مطرح می کنند و می خواهند بدانند که رابطه نظریه و تحقیق چیست و درباره آن چه مثالهای ملموس و قابل فهمی را می توان ذکر کرد و می پرسند که کمک متقابل نظریه و پژوهش به یکدیگر چیست ؟

باید گفت نظریه ، هر چه باشد ، همواره از پاره ای جهات نارساست و دقیقاً با واقعیات عینی منطبق نمی شود . تفکر نظری ، درباره هر دیدگاهی ، پاره ای ملاحظات انتقادی دارد . غالباً چنین تصور می شود که نظریه باید مقوله ای مهمتر از عمل تلقی شود ، چه در سطح شعور عامیانه و چه در دیدگاههای فلسفی و نظام یافته . عده ای فکر می کنند آنچه در زمینه های عملی انسان را به اشتباه می اندازد ، می تواند با توجه و تکیه بیشتر بر نظریه جبران شود . نظریه به عنوان یک مقوله با معنا بخش ضروری کاربرد عملی و در نتیجه ضرورت دارد

به طور کلی هر فرد انسانی هنگامی که به تجرید ، تعمیم ، پیشگویی ، انتخاب و تصمیم گیری می پردازد ، متکی به نظریه است و این یک قانون عام و همگانی است ..

با این حال روشن است که نظریه و عمل از دو مقوله منطقی جداگانه و دارای نتایج و اهمیت متفاوتی هستند .

اگر چه اصطلاحات کارگر و روشنفکر ، کاریدی و کارفکری ، عمل و نظر و امثال آن ، در ظاهر بیانگر تقابل آنهاست ، ولی با دقت بیشتر می توان دریافت که اینها نیز به یکدیگر مربوطند و پیوستگی و نیاز متقابل این مقولات به یکدیگر مسلم و محرز است .

در واقع دو مقوله نظریه و عمل حاصل مجموعه جریانهایی است که در یک جهان واقعی مرکب از ماده و معنی اتفاق می افتد (متأسفانه این دوگانگی میان ماده و معنی ، یا ذهن و تن یکی از دوگانگیهای اساسی فلسفه غربی است که از ارسطو تا به امروز ادامه یافته است ). به طور خلاصه امروزه چه در علوم طبیعی و چه در علوم انسانی و اجتماعی مسلم شده است که بین نظریه پردازی و عمل کردن در تحت تأثیر فعالیت ذهنی ، پیوستگی شدیدی وجود دارد و سازمان دادن به فکر و فعالیت ، مسأله ای نظری است . این امر ایجاب می کند که نظریه همواره با عمل در ارتباط باشد و نتوان بین آن دو استقلال کاملی قائل شد .

در باب رابطه نظریه ها و تحقیقات عملی باید گفت که در جامعه شناسی ، نظریه ها در اطراف موضوعاتی رشد کرده اند که می توان آنها را مسائل نظریه ای نامید . موضوعاتی نظیر جرم و جنایت در شهرها ، کاهش میزان موالید و همبستگی اجتماعی و ... از این نوع مسائلند .

در عین حال یافتن راه حل نظری برای یک مسئله الزاماً به معنی آن نیست که مسائل عملی مرتبط با آن نظریه نیز باید همراه آن حل شود . مثلاً ارائه یک نظریه منسجم درباره جرم و جنایت منجر به کاهش فوری جرایم نمی شود . وقتی می گوییم مسائل نظریه ای به راه حل منجر می شوند ، بدین معنی است که آرای تدوین شده در یک چارچوب نظری و تفسیرها و دلالتهای آن پاسخگوی مسائل نظری است .

نظریه های مقدماتی که به این ترتیب مطرح می شود ، ممکن است از صراحت کافی برخوردار نبوده ، حتی با پاره ای ابهامات همراه باشد ، بعلاوه ممکن است دارای ثبات نسبی ، یا بی ثباتی باشد و استخراج نظریه علمی – به معنای دقیق – از آن دشوار باشد . همچنین ممکن است حالت توصیفی یا صورت یک طرح نظری را پیدا کند و فایده عام آن کاهش یابد . در مقابل پاره ای از نظریه ها صورت یک طرح نظری را پیدا می کنند ،

کارکرد اصلی نظریه :

توضیح – تبیین – تفسیر – پیش بینی رخداد و قوانین و تدوین قالبی که پدیده ها در آن معنا می گیرد .

فرآیند تشکیل نظریه 2 هدف عمده را دنبال می کند .

1- فراهم آوردن قالبی برای معنا کردن وقایع – رخدادها و پدیده های جامعه شناختی

2- پیش بینی کردن وقایع ، رخدادها و پدیده ها در آینده ای نزدیک

هر نظریه علمی برای انجام چنین هدفی 2 وظیفه اصلی را دارد :

خصایص اصلی علم

الف) توجه به روشهای تحقیق و نتایج حاصله از پژوهش های عینی برای فهم وقایع و پیش بینی کردن آن ها

ب) توجه به معرفت بشری و نظام مفروضات مسلم موجود در هر مکتبی که می توان هم پیشنهاد دهنده تحقیقات باشد و هم اصلاح و تکمیل کننده پژوهش باشد .(به نقل از محمد حسین شربتیان)

فایده نظریه

از نظریه فواید متعددی انتظار می رود که می توان بعضی از آنها را با توجه به نظر برخی نظریه پردازان به شرح زیر خلاصه کرد :

1-   نظریه می تواند افکار جدیدی را در روند حل مسائل نظری بر انگیزد ؛

2-   تجزیه و تحلیل و نقد هر نظریه ممکن است به نظریات تازه ای منجر گردد ؛

3-   نظریه ممکن است الهام بخش فرضیات علمی تازه ای باشد .

آماده سازی یک طرح نظری کاری است تدریجی که معمولاً در 3 فاز صورت می گیرد .

فازهای سه گانه طرح نظری مسئله تحقیق

1- فاز اول : مرور رویکردهای گوناگون مسئله

در فاز اول کار محقق عبارت است از مرور رویکردهای گوناگون مسئله . برای این کار باید فهرستی از دیدگاههای متفاوت پذیرفته شده تهیه کند ، بستگی ها و یا تضادهایی را که میانشان وجود دارد تشخیص دهد ، و چار چوب های نظری را که از دیدگاه ها آشکار یا پنهان مرجع قرار می دهد معلوم کند . هر تحقیقی بر زیر ساز نظری (تئوریک) بنا می شود برای شناسایی چارچوب نظری که محققان مرجع قرار دادهاند یادداشت های متون خوانده شده کافی نیست ، گاهی لازم می شود که به اصل متن رجوع کرد .

2- فاز دوم : انتخاب یک چارچوب نظری

 در فاز دوم ، کار محقق عبارت است از انتخاب یک چارچوب نظری از دو حال خارج نیست : یا آن را به صورتی کاملاً نو طرح می کند یا این که آن را در چارچوب نظری ای که در جریان مطالعات اکتشافی خواندن متون کشف کرده است مطرح می کند . این فاز انتخاب یک چارچوب بسیار مهم است . در واقع این چارچوب نظری دو کارکرد دارد ؛

- اجازه می دهد پرسش آغازی را از نو فرمول بندی یا به صورت دقیق تری بیان کرد .

- به عنوان شالوده برای فرضیه هایی به کار می رود که به اعتبار آنها محقق پاسخ منسجمی به این پرسش آغازی خواهد داد .

اهمیت فاز دوم وقتی که محقق در صدد برمی آید چارچوب نظری تازه ای طرح کند دو چندان بیشتر است .

در پرتو چارچوب نظری انتخاب شده برای مطرح کردن مسئله تحقیق است که پرسش آغازی صورت قطعی و معنای دقیقش را پیدا خواهد کرد . و همچنین مسیری که در آن پاسخی برایش جستجو خواهد شد مشخص می گردد . اگر پرسش آغازی از قبل به صورت دقیقی فرمول بندی نشده باشد ، انتخاب چارچوب نظری فرصت نهایی برای فرمول بندی صحیح و دادن معنای خاص و دقیق به آن است که ضمناً هدف غایی تحقیق را نیز مشخص می کند .

3- فاز سوم : آشکار سازی چارچوب نظری مسئله تحقیق:

منظور از آشکار سازی چارچوب نظری مسئله تحقیق بیان این معناست که :

محقق سلیقه شخصی اش را در طرح مسئله تحقیق و نحوه پاسخ دادن به آن را هر چند در چارچوب نظری که با بصیرت کامل انتخاب شده جا  دارد مشخص کند . چارچوب نظری با خصوصیات مسئله تحقیق متناسب است .

وقتی که محقق می خواهد به آشکارسازی چارچوب نظری مسئله تحقیقش اقدام کند همه ابزارهای نظری را در اختیار ندارد و احتمالاً مجبور است چند متن اضافی دیگر را بخواند.

آشکار سازی چارچوب نظری مسئله تحقیق یعنی شرح تفصیلی روش علمی محقق درباره موضوع تحقیق و تعریف دقیق مفاهیم اساسی تحقیق و بستگی هایی که میانشان وجود دارد و بالاخره ترسیم ساختار مفهومی که قضایایی را در پاسخ به پرسش آغازی مورد رسیدگی قرار خواهند داد همین جا است که زیر سازی نظری تحقیق آماده می شود که بر روی آن ساختمان مدل نظری بنا خواهد شد و همین جا است که فرضیه عمومی تحقیق شکل می گیرد .

همان طور که ملاحظه می شود در طرح مسئله تحقیق ، چارچوب نظری شخصی محقق است که بر مبنای آن پرسش آغازی صورت دقیق تری پیدا می کند و پاسخ به آن شکل می گیرد اما نباید از نظر دور داشت که این چارچوب نظری از نتایج مطالعات اکتشافی متأثر است و این نتایج به نوبه خود در قید پرسش آغازی است . بنابراین بر هم کنشی میان پرسش آغازی ، مطالعات اکتشافی و طرح نظری مسئله تحقیق بارز است .

جایگاه چارچوب نظری در پژوهش چه اهمیتی دارد؟

1-اگر از تئوری سازی پرهیز کنیم ، با حجم انبوه از داده ها و برداشت های نیازمند تنظیم و تفسیر مواجه خواهیم شد . به عبارت دیگر نظریه ، با ترکیب مفاهیم ، قضایا و قوانین ویژه درباره یک واقعیت یا پدیده تشکیل یک مجموعه واحد نظام یافته را می دهد به طوری که بتوان یک توصیف جامع و طرح گونه از آنها عرضه کرد . در توضیح این مطلب باید گفت که تفسیرهایی علمی همواره به واسطه نظریه ها و قانون های علمی صورت می گیرند . تفسیر یک پدیده به معنای گنجاندن آن پدیده در آن یک تصویر گسترده است . به عبارت دیگر هر گاه بتوانیم یک پدیده ای خاص را جزئی از یک نظم عام و کلی قرار دهیم از آن پدیده تفسیر بدست داده ایم.

2-نظریه قدرت پیش بینی و آینده نگری را دارد ، زیرا ماهیت شیء یا رابطه بین متغیرها را بیان می کند .

3-نظریه می تواند چارچوب مفهومی مناسبی را برای انجام دادن تحقیقات ، چه در بعد انتخاب مساله و پردازش آن و چه در بعد تدوین فرضیه و مدل های علی و چه در بعد روش های کار ارائه دهد .

4-نظریه می تواند افکار و افق جدیدی را در روند حل مسائل نظری و علمی برانگیزد .

5-تجزیه و تحلیل و نقد هر نظریه ممکن است به نظریات تازه ای منجر گردد .

6-نظریه ممکن است الهام بخش فرضیات تازه ای باشد .

7-نظریه ، برخی جنبه های جهان اطراف را نزدیک نمایی می کند و راهنمای دستیابی به مجهولات قرار می گیرد .

ارتباط نظریه و تحقیق ؛ 

نظریه همیشه ، به صورت واقعی در فرایند تحقیق عرضه می شود . گاهی اوقات تحقیق به منظور آزمودن نظریه انجام می شود . در برخی موارد ، فرضیه تحقیقی از نظریه گرفته می شود . در قالب پژوهشها ، روشهای تجزیه و تحقیق وقتی قوی و مناسب است که یافته ها را در جهت نظریه های تدوین شده ، هدایت کند . همانطور که رابرت مرتون ( 1959 ) ، خاطر نشان ساخته است : این کافی نیست که گفته شود تحقیق و نظریه باید باهم ازدواج کنند ، بلکه باید بدانیم که چگونه یکی بر اساس دیگری انجام می شود .

سر انجام، نظریه واقعیت های موجود در قضایا را روشن می کند . به این معنی که قضایا به کمک داده های واقعی تجربی و در دنیای واقعی قابل آزمون هستند . بطور خلاصه ، نظریه به منظور کسب بینش درباره ترتیب فعالیت پژوهشی بکار برده می شود . نظریه ای که خوب تدوین شده باشد هم اطلاعات قبلی را سازمان می دهد هم قضایای جدیدی را ، که قابل آزمودن هستند ، بوجود می آورد .

یک جنبه عمده رابطه بین نظریه و تحقیق این است که نتایج تحقیق قالباً موجب اصلاح نظریه می شود به عنوان مثال ، پژوهش گری ، ممکن است نظریه ای درباره رابطه بین اندازه خانواده و هوش بچه ها را داشته باشد . نظریه ای در این مورد بدین صورت مطرح است که هرچه اندازه خانواده بزرگتر باشد ، والدین توجه مستقیم کمتری به بچه ها دارند و این امر محدودیتی در پرورش هوش بچه ها می شود . پس از جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها نظریه مورد بحث حمایت می شود . گرچه ، تجزیه و تحلیل دقیق اطلاعات نشان می دهد که طبقه اجتماعی خانواده عامل عمده ای در ارتباط بین اندازه خانواده و هوش است . مشاهده شده که خانواده های پر جمعیت نیز بچه های وجود دارند که دارای بهره هوشی هم سطح بچه های خانواده های کم جمعیت هستند به علاوه ، به همین ترتیب مشاهده شده است که بچه های خانواده های با درآمد بیشتر دارای بهره هوشی زیادتری از بچه های خانواده با درآمد کمتر هستند بنابراین ، با توجه به مشاهده های انجام شده نظریه صورت بندی که باید اصلاح شود . به این معنی که نظریه ی تدوین شود که یافته های جدید در آن ، مورد توجه قرار گرفته باشد . بدین ترتیب ، فرضیه ی جدید مجدداً بیان و مورد آزمون قرار می گیرد . با توجه به بحث فوق ازدواج بین نظریه و پژوهش ظاهراً یک دور بدون پایانی از : نظریه – پژوهش ، اصلاح نظریه و پژوهش است و این فرایند به همین ترتیب ادامه پیدا می کند . که در هر فعالیت پژوهشی ، کیفیت کار از طریق بررسی دقیق نظریه اصلاح می شود .